|
Marzec 2021 r.
Stargard 1945 - koniec i początek
Rok 1945 był jednym z najważniejszych w całej historii naszego miasta. Zasadnicza zmiana dokonała się na początku marca. W konsekwencji wywołanej przez Niemcy zbrodniczej wojny, dotychczasowi mieszkańcy utracili swoje miasto. Stargard zaczęli zasiedlać i wskrzeszać z ruin przybywający z różnych stron, ciężko doświadczeni przeżyciami wojennymi - Polacy. Prezentujemy kalendarium wydarzeń z tego czasu - roku końca i początku Stargardu.
Schemat działań wojennych na Pomorzu w dniach 10.02-31.03.1945 r.
Styczeń 12. 01 Początek „ofensywy styczniowej” Armii Czerwonej. Kolejne radzieckie fronty (I Front Białoruski, II Front Białoruski, I Front Ukraiński, IV Front Ukraiński) przystępowały do ataku na siły niemieckie, broniące swych pozycji pomiędzy Wisłą a Odrą. Tempo natarcia wojsk radzieckich było błyskawiczne, gros sił niemieckich uległo całkowitemu rozbiciu, inne walczyły w ciągłej defensywie. 29. 01 Wojska I Frontu Białoruskiego przekroczyły dawną granicę polsko – niemiecką. Na murach, na przydrożnych tablicach pojawiły się hasła pisane cyrylicą przez sowieckich żołnierzy: „Oto one Faszystowskie Niemcy!” lub „Drżyjcie faszystowskie Niemcy! Naszedł dzień sądu”. 31. 01 Wojska radzieckie dotarły do Odry w okolicach Kostrzyna. Od Berlina dzieliło je około 60 km.
Luty 2. 02 Ewakuacja stargardzkiego obozu dla jeńców wojennych Stalag II D. Jeńców w kolumnach marszowych popędzono do Sassnitz na Rugii. 2 - 28. 02 Ewakuacja ludności cywilnej Stargardu (do 1945 r. oficjalna miasta brzmiała: Stargard in Pommern) na teren powiatu greifswaldzkiego. W 1939 r. miasto liczyło 39 760 mieszkańców. 15 – 21. 02 Operacja „Sonnenwende” („Przesilenie dnia z nocą”) zaplanowana przez niemieckie Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (Oberkommando der Heeres) miała odsunąć zagrożenie ataku wojsk sowieckich na Szczecin i na Berlin. Miejscem koncentracji wojsk niemieckich był Stargard i rejony na południowy – wschód od miasta (m. in. na dziedzińcu i w halach cukrowni w Kluczewie zgromadzone były niemieckie czołgi). Operacją dowodził gen. por. Walther Wenck (od 17 lutego gen. SS Steiner). W dniu 16 lutego wojska niemieckie ruszyły do ataku, odblokowały oblężone przez Rosjan Choszczno, dotarły do Dolic, Recza i Nętkowa. Skuteczny opór jednostek radzieckich (silnie nasyconych bronią pancerną i przeciwpancerną) zmusiły Niemców w dniu 21 lutego do wstrzymania ofensywy. 20/21. 02 Lotnictwo radzieckiej 16. Armii Lotniczej w ramach przygotowań do „operacji pomorskiej” dokonało najsilniejszego nalotu na Stargard. Samoloty z czerwonymi gwiazdami falami nadlatywały nad miasto. Zbombardowane zostały m. in. magazyny fabryki wódek i likieru Mampego przy ulicy Grosser Wall 4 (ul. B. Chrobrego 4) gdzie paliło się osiemset butelek likieru, potęgując niszczycielskie działanie zrzucanych bomb burzących i zapalających, zamieniających miasto w morze płomieni.
Marzec 01. 03 Dowództwo garnizonu stargardzkiego objął gen. mjr Hans Voigt (wcześniej dowodził obroną Choszczna). Stargard w tym czasie był już miastem opustoszałym, w którym przebywali jedynie żołnierze, służby pomocnicze, nieewakuowani przymusowi robotnicy i nieliczni mieszkańcy miasta. W tym samym dniu wojska I Frontu Białoruskiego rozpoczęły „operację pomorską”. Stargard znalazł się w pasie działania 61 Armii Ogólnowojskowej (dowódca gen. płk Paweł Biełow, szef sztabu gen. por. A. Pułkodmitriew). W jej składzie walczyły: 9. Korpus Armijny Gwardii (gen. por. G. Chaliuzin); 80. Korpus Armijny (gen. mjr W. Wierzbicki); 89. Korpus Armijny (gen. mjr M. Sizow). Od początku Rosjanom na odcinku frontu pod Stargardem szło ciężko. Opór sił niemieckich uniemożliwiał zdobycie Stargardu z marszu do strony południowo - wschodniej. Dopiero manewr oskrzydlający Stargard od południa wzdłuż brzegu jeziora Miedwie przez części sił 61. Armii oraz zdobycie przez 2. Armię Pancerną Gwardii Nowogardu (4 marca) przywiodło na siły niemieckie - zgromadzone w Stargardzie i na przedpolach miasta - widmo okrążenia. 4. 03 W związku z groźbą okrążenia Stargardu gen. H. Voigt wraz ze swoim sztabem opuścił miasto i ewakuował się w kierunku Dąbia. 5. 03 Stargard znalazł się w rękach Armii Czerwonej. Do miasta wkroczyły pododdziały 61. Armii Ogólnowojskowej i 2. Armii Pancernej Gwardii z I Frontu Białoruskiego. Zniszczenia w zabudowie sięgały 75 proc. (1859 budynków). W mieście władzę zaczął sprawować Komendant Wojenny Miasta. Stał on na czele Komendantury Wojennej, w której gestii skupiała się cała władza. Podstawowym jej zadaniem było zapewnienie walczącym oddziałom aprowizacji, sprawnego transportu, ochrony obiektów gospodarczych, których produkcja była niezbędna dla dalszego prowadzenia działań wojennych. Na terenach, które dopiero mocą decyzji wielkich mocarstw miały się znaleźć w granicach państwa polskiego, komendanci musieli w danej miejscowości zapewnić porządek, ochronę zdobytych nieruchomości i możliwie szybko zaprowadzić normalne życie. W skład komendantury, oprócz jej dowódcy, wchodzili jego zastępcy do spraw politycznych, gospodarczych, ludności cywilnej. 16. 03 Rada Wojenna I Frontu Białoruskiego wydała dyrektywę nr 7418, która nakazywała dopuścić na zdobyte tereny organy władz polskich, lub powołać je z miejscowych Polaków. 23. 03 Sowiecki Komendant Miasta powołał z powracających z Niemiec Polaków pierwszy polski zarząd miasta - Starogrodu nad Iną - z Józefem Parysem, jako burmistrzem i Heleną Żybułtowską, jako wiceburmistrzem. Kompetencje zarządu ograniczały się tylko do rejonu Zarzecznego8 . Rejon ten, na prawobrzeżu rzeki Iny, tworzyły obecne ulice: Nowowiejska, W. Andersa, Jagiellońska, W. Sikorskiego, Bydgoska, Robotnicza, Spacerowa, M. Curie – Skłodowskiej, Na Grobli, Ochronna, Gdańska, Źródlana, Światopełka. Napływająca do Stargardu polska ludność zarządzeniem Komendanta Miasta osiedlała się tylko w rejonie Zarzecznym. Niemcy powracający do Stargardu skupieni zostali w getcie, które znajdowało się w rejonie Zarzecznym, w okolicy ul. Światopełka. Reszta obszaru miasta (jego lewobrzeżna część) do maja była pod kontrolą wojsk radzieckich i poruszanie się po nim bez zezwolenia było zabronione.
Kwiecień 4. 04 Przy ul. Wojska Polskiego został utworzony punkt etapowy i oddział obwodowy Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR). Jednostką organizującą był Zarząd Centralny PUR w Łodzi. Na dworcu PKP funkcjonował punkt sanitarny PUR. 12. 04 Do Stargardu przybywa grupa poznańskich kolejarzy, która obsadzała jednostki liniowe na trasie Poznań – Stargard. 18. 04 Z Bydgoszczy przybyła do Stargardu grupa 12 pocztowców na czele z Leonardem Rybkiewiczem (mianowanym 14 marca naczelnikiem poczty na Obwód Starogrodzki) z zadaniem zorganizowania placówek poczty na terenie miasta i powiatu. 22. 04 Z Piły do Stargardu przybyła 27-osobowa Grupa Operacyjna Rządu RP na obwód (powiat) Starogród, na której czele stał pełnomocnik na obwód Bolesław Orłowski, zastępcą jego był Józef Izydorski. 26. 04 Wojska radzieckie zdobywają lewobrzeżny Szczecin. 27. 04 Zakres działań starosty powiatowego na zachód od Stargardu nie sięgał dalej niż do jeziora Miedwie. Tam bowiem zaczynała się strefa frontowa, będąca w gestii wojsk radzieckich. 29. 04 Przy ul. Marszałka Michała Roli – Żymierskiego (obecnie S. Czarnieckiego) uruchomiono pierwszy w mieście Urząd Pocztowy.
Maj 5. 05 (...)Uruchomiono urząd pocztowo – komunikacyjny Starogród 2 po oddaniu przez Wojska Radzieckie 2 [dwóch] ubikacji w budynku pocztowym przy ul. Dworcowej Nr 36. Resztę wymienionego budynku zajmowały nadal Wojska Radzieckie na magazyn i opróżniły całkowicie budynek dopiero z końcem sierpnia 1945 - zapis [w:] „Kronika pracy Obwodu Urzędu Pocztowo – Telekomunikacyjnego Stargard Szcz[eciński]”. 9. 05 Na trasie Poznań – Stargard uruchomiono wahadłowe połączenie kolejowe. 10. 05 Na Zarzeczu w getcie niemieckim utworzono punkt sanitarny i izbę chorych. 12. 05 Przenosiny władz miejskich z rejonu Zarzecznego do budynku przy ul. Marsz. M. Roli – Żymierskiego. 15. 05 Początek działalności 7-klasowej szkoły przy ul. Popiela. 18. 05 Nowo powstały Klub Sportowy „Błękitni” rozegrał w tym dniu swój pierwszy mecz z drużyną wojsk radzieckich, „Błękitni” wygrali 4:2. 20. 05 W niedzielę oddano do użytku kościół Świętego Ducha, w którym pierwszą w mieście mszę odprawił ks. T. Długopolski. Działalność rozpoczął Klub Kolejarza przy ul. Szczecińskiej, który powołany został dekretem Marszałka Michała Roli – Żymierskiego, jako pierwsza placówka kulturalna na Pomorzu Zachodnim. Wtedy też: (...) Zgłosiło się w Oddziale Ruchowo - Handlowym w Starogardzie dwóch oficerów sowieckich z poleceniem od swoich władz wojskowych rozbiórki 500 km linii, z istniejących na wschodnim brzegu Odry ok. 635 km linii wąskotorowych (Pismo dyrektora Okręgowej Kolei Państwowej w Szczecinie z tymczasową siedzibą w Szczecinku (Nr VIII 1 a-1/27/45) do Pełnomocnika Rządu RP [płk. L. Borkowicza] w sprawie demontażu linii kolei wąskotorowej przez żołnierzy Armii Czerwonej). 20 – 24. 05 W związku z koniecznością opuszczenia przez władze polskie Szczecina, Stargard stał się tymczasową siedzibą władz na Okręg Pomorze. W Stargardzie rozpoczęto formowanie 13. Specjalnego Pułku Bezpieczeństwa Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, który przeniesiony został następnie do Szczecina.
Czerwiec 3. 06 Pierwszy ślub w Stargardzie państwa Anieli i Jana Wojneckich w kościele Świętego Ducha. 9. 06 Do tego dnia (od 15. 04.) cztery czynne piekarnie wypiekły 231 ton chleba, z tego na potrzeby ludności polskiej 45 ton i niemieckiej 186 ton. 10. 06 Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nakazujący wysiedlić wszystkich Niemców z 30-kilometrowego pasa nadgranicznego, przeznaczonego pod osadnictwo wojskowe (w praktyce obszar ten uległ rozszerzeniu i objął też powiat stargardzki). 16. 06 Przy ul. Edwarda Osóbki - Morawskiego (obecnej ul. Bydgoskiej) uruchomiono szpital dla ludności cywilnej miasta. Szpital przy ul. Wojska Polskiego zajmowała Armia Czerwona, która oddała go władzom polskim w sierpniu 1946 r. 20. 06 Uruchomiono przy ul. Śląskiej 1 drukarnię przejętą od wojsk radzieckich. W budynku znajdowała się tylko jedna maszyna drukarska, resztę wyposażenia zrabowali sowieci. 24. 06 Rozpoczął działalność w Stargardzie oddział PTK (Polskie Towarzystwo Krajoznawcze - poprzednik PTTK), pierwsze na Pomorzu Zachodnim. W Stargardzie zorganizowano zawodową straż pożarną. 25. 06 Wojewoda zachodniopomorski Leon Borkowicz w piśmie do głównodowodzącego wojskami radzieckimi w Polsce Konstantego Rokossowskiego informuje o pogarszającym się stanie bezpieczeństwa na węzłach kolejowych w Stargardzie, Krzyżu, Pile, gdzie maruderzy z Armii Czerwonej stale rabują transporty przejeżdżających przesiedleńców. 27. 06 W Stargardzie przebywało: 1 977 Polaków i 8 642 Niemców. 28. 06 Początek wysiedlania ludności niemieckiej zgromadzonej w stargardzkim getcie w ramach „wysiedleń wojskowych”. Przeprowadzane one były przez oddziały 2. Armii Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Karola Świerczewskiego przy biernej postawie sowietów i władz cywilnych. Akcja została przerwana na wskutek interwencji władz rządowych około 5 lipca. Po wysiedleniu getta pozostało 42 Niemców. 30. 06 Z obozu dla niemieckich jeńców wojennych nr 66 w Stargardzie uciekło 6 osób. Akcję pościgową podjął 2. batalion strzelców z 218. Pułku Pogranicznego NKWD. Generalny inspektorat osadnictwa wojskowego zorganizował w Stargardzie punkt rozdzielczo – przesyłowy. Dowódcą punktu został por. Józef Nowakowski. Nazwy niemieckie ulic i placów miasta uroczyście zostały przemianowane na polskie.
Lipiec 1. 07 Powstaje II Punkt Etapowy PUR w Stargardzie zorganizowany przez Obwodowy Oddział w Szczecinie. 6. 07 Uruchomiono miejskie wodociągi. Woda dotarła do mieszkań przy kilku najbliższych ulicach, sąsiadujących ze stacją pomp. 17. 07 Uruchomiono Warsztaty Główne PKP (późniejsze ZNTK) przejęte od wojsk sowieckich (zakład był zdewastowany i zniszczony). Załogę stanowili skierowani do Stargardu pracownicy z Radomia. 29. 07 Pierwsza grupa dzieci w Stargardzie przystąpiła do I Komunii św. w kościele Św. Ducha. Liczba polskich mieszkańców wzrosła do 2 828.
Sierpień 2. 08 Zakończenie konferencji w Poczdamie (trwała od 17 lipca). W jej wyniku ogłoszono m. in. decyzje w sprawach dotyczących kwestii wysiedlenia ludności niemieckiej z Polski. 3. 08 Stan bezpieczeństwa w pow[iatach]. Białogard, Stargard i okolice Szczecina fatalny. Żołnierze sowieccy napadają na każdy transport, pociąg, codziennie nawet w dzień i rabują pasażerom, względnie osadnikom, pieniądze i wartościowe przedmioty (Sprawozdanie H. Wołkowicza, delegata wojewody łódzkiego na Pomorze Zachodnie). 18. 08 Przy ul. J. Stalina (obecnie ul. Kard. S. Wyszyńskiego) otwarto sklep spożywczy nr 1 spółdzielni „Lwowianka”. 20. 08 Do tego dnia przez punkt rozdzielczo – przesyłowy osadnictwa wojskowego w Stargardzie przewinęło się 2 800 rodzin wojskowych, które następnie były kierowane do powiatów: Kamień Pomorski, Gryfino i Chojna. 29. 08 W ostatnich czasach szerzą się napady band zorganizowanych na pociągi pasażerskie, zdążające z centrum Polski do Szczecina. W szczególności dzieje się to na odcinku Starogród - Szczecin, gdzie bandy dobrze uzbrojone w mundurach armii radzieckiej, terroryzują podróżnych, grabią ich mienie, a kobiety wyciągają z wagonów i gwałcą je. Podobne fakty mają miejsce na porządku dziennym (Fragment Wystąpienia Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Szczecinie do Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Pomorze Zachodnie w Koszalinie w sprawie bezpieczeństwa podróżnych w pociągach pasażerskich z 29 sierpnia). Liczba ludności polskiej wzrosła do 5 009 osób.
Wrzesień 1. 09 Inauguracja roku szkolnego w Państwowym Gimnazjum i Liceum nr 1. Zaczęto wydawać „Wieści – pismo codzienne Urzędu Informacji i Propagandy w Starogrodzie”. Pierwszym redaktorem był Wacław Szewczyk. Gazeta początkowo ukazywała się jako dziennik, następnie jako tygodnik (ostatni numer ukazał się w stycznia 1947 r.). Liczba ludności niemieckiej w mieście wzrosła do 174 osób. Były to osoby, które przybyły do miasta po ewakuacji getta lub też nie zostali wtedy ewakuowani. Wśród tych osób wielu było specjalistów potrzebnych władzom miejskim do uruchomienia stargardzkich zakładów (elektrowni, wodociągów, gazowni i innych).
Październik 3. 10 Wojska Radzieckie oddały do dyspozycji władz polskich Wielki Młyn przy ul. Okrzei 17. Odnotowano obecność w Stargardzie 188 Niemców.
Listopad 13. 11 Odsłonięcie Kolumny Zwycięstwa i Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich przy pl. J.Stalina (obecnie pl. Wolności), która była budowana od kwietnia przez jeńców niemieckich z polecenia Rady Wojennej 61. Armii. W mieście zameldowanych było 8 012 osób.
Grudzień 15. 12 Uruchomiono pierwszą po wojnie na Pomorzu Zachodnim regularną linię wąskotorową Stargard - Resko. 20. 12 Rozpoczęła działalność Spółdzielnia Jajczarsko - Drobiarsko - Mleczarska, z której w 1950 r. wyodrębniony został Zakład Mleczarski. Warsztaty Główne PKP zatrudniały 151 osób. Stargard liczył 8 054.
Południowa pierzeja Rynku Staromiejskiego. Początek lat 50. XX w. Fasada kamienicy - ul. Kazimierza Wielkiego w 1945 r.
Ruiny przy ulicy Mieszka 1 około 1948 roku. Brama Wałowa - początek lat 60. XX w.
Kalendarium pochodzi z wydanej w 2005 roku przez Towarzystwo Przyjaciół Stargardu dwujęzycznej książki "Stargard moje miasto. Wspomnienia polskich i niemieckich stargardzian z przełomu 1945 roku. Stargard meine Stadt. Erinnerungen deutscher und polnischer Stargarder von der Zeit um 1945.". Tam też znajdują się przypisy do poszczególnych wydarzeń. W skład kolegium redakcyjnego wchodzili: Andrzej Bierca, Krystyna Downar, Alicja Golisz -Wollek, Bożena Kuszela, Edward Olszewski.
Źródła ilustracji:
|
