listopad 2023 r.

Bogusław IV - Corpus et Anima

Bogusław IV to jeden z dwóch książąt z dynastii Gryfitów, którzy są  patronami stargardzkich ulic. O jego ojcu Barnimie I już tu było. To władca, który w 1243 r. dał magdeburskie prawa miejskie Stargardowi, tworząc  tym samym podstawy i ramy dla kształtowania się dojrzałego średniowiecznego grodu. Co spowodowało, że powojenna, polska społeczność wyróżniła nazwaniem jednej z ulic imieniem jego syna Bogusława IV?  Przed wojną była to Heiligegeist-Strasse (ulica Świętego Ducha), a po wojnie kolejno: Kościelna, Poznańska, a od września 1957 r. - Bogusława IV.

Czasy rządów obu książąt to na naszym Pomorzu okres burzliwych przemian ustrojowych, etnicznych, gospodarczych, kulturowych. Liczne lokacje miast i nadania dla Kościoła (szczególnie klasztorów) spowodowały napływ osadników z Zachodu. Towarzyszyła temu zasadnicza wymiana elit w księstwie. Nastąpił rozkwit rolnictwa, rzemiosła i gwałtowny rozwój miast. Stosunkowo młode księstwo Gryfitów musiało niemal bez przerwy walczyć o swoje granice i niezależność.

Bogusław IV był najstarszym synem Barnima i jego drugiej żony - księżniczki meklemburskiej Małgorzaty. Żył w latach 1254/55 - 1309. Po śmierci matki (1261) ojciec ożenił się jeszcze raz (1267) z Matyldą - córką margrabiego brandenburskiego. Od 1273 roku młody Bogusław był wraz z Barnimem I współrządcą księstwa, a po śmierci ojca (1278) został władcą całego Pomorza Zachodniego, będąc jednocześnie kuratorem dwóch nieletnich, przyrodnich braci - Barnima II i Ottona I. Barnim II, według dość prawdopodobnego przekazu, został zabity w maju 1295 roku przez zazdrosnego rycerza Widanta, któremu młody książę, pod jego nieobecność, miał przyprawić rogi. W czerwcu tego roku księstwo zostało podzielone, przy zachowaniu jedności formalno - prawnej, między Bogusława IV, który został księciem na Wołogoszczy i Ottona II - księcia na Szczecinie.

Stargard był pod rządami Bogusława IV zarówno wtedy, kiedy panował on nad całym księstwem, jak i po jego podziale, znalazł się bowiem w granicach w księstwa wołogoskiego, obejmującego poza nim głównie nadmorską część kraju. Z pewną przerwą, bowiem w roku 1281 począł się wzmagać konflikt między Bogusławem IV a margrabiami brandenburskimi, kiedy to zaczęli oni potwierdzać klasztorom nadania na ziemi, która faktycznie podlegała księciu pomorskiemu. Bogusław wszedł wówczas w skład ligi sasko - meklembursko - pomorskiej z Lubeką na czele  skierowanej przeciw Brandenburczykom. Doszło do wojny. W 1283 r. margrabiowie opanowali między innymi Stargard (28 października) i Pyrzyce. Było to tym łatwiejsze, że miasta te otwarcie stanęły po stronie margrabiów. W sierpniu 1284 r. rozjemcy zaproponowali pokój, w wyniku którego Bogusław odzyskał te grody z powrotem, po przyjęciu jednocześnie niekorzystnych obciążeń finansowych. Przypomnijmy jednak, że już w 1231 r. (za Barnima I) cesarz Fryderyk II nadał margrabiom brandenburskim zwierzchność nad księstwem zachodniopomorskim. W czasie panowania Bogusława IV król niemiecki Rudolf Habsburg to potwierdził.

Warto przyjrzeć się krótko wydarzeniom, jakie miały miejsce w latach rządów Bogusława IV w pobliskich krainach. Druga połowa XIII w. i początek XIV w. to czas stałej i konsekwentnej ekspansji margrabiów brandenburskich również na ziemie leżące poza księstwem Gryfitów. Przedmiotem ich szczególnego zainteresowania było Pomorze Wschodnie z Gdańskiem. Już w roku 1269 r. Pomorze Zachodnie zostało oddzielone od Wielkopolski przez marchię, która uzyskała bezpośrednie połączenie z Pomorzem Gdańskim. Bogusław IV widząc szczególne zagrożenie z tej strony prowadził politykę mniej przychylną Brandenburczykom niż jego ojciec, jakby dla przeciwwagi do postawy sprzyjającej im księżnej Matyldy (macochy). W tym też okresie nasiliły się dążenia zjednoczeniowe na podzielonych przez Bolesława Krzywoustego ziemiach polskich. Sprzyjała temu bezdzietność lub brak męskich potomków u władców poszczególnych dzielnic (Leszka Czarnego - Kraków, Henryka Probusa - Wrocław, Przemysła II - Poznań, Mściwoja II - Gdańsk). Po śmierci Leszka Czarnego (1288) rozpoczął się zacięty wyścig piastowskich książąt do objęcia opuszczonej stolicy dzielnicy senioralnej (Kraków). Osierocony tron, objął książę wrocławski Henryk IV Probus, ale wkrótce zmarł (1290) przekazując wcześniej swe uprawnienia do Małopolski księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II. Pretendentów do roli seniora w Polsce, a nawet królewskiej korony było więcej. Głównymi rywalami byli: król czeski Wacław II, książę kujawski Władysław Łokietek i Henryk Głogowski. Nie wchodząc w szczegóły tej rywalizacji, przyjrzyjmy się, znaczącej w tej rozgrywce, kwestii pomorskiej.

Zainteresowanie Pomorzem Gdańskim, z oczywistych względów, wykazywali Piastowie, a także wspomniani brandenburscy Askańczycy, Krzyżacy, oraz, choć bez realnych szans, swego czasu wskazywani przez książąt gdańskich na sukcesorów - Gryfici (zapisy z lat 1287-91 i wcześniejsze). Kiedy w 1294 r. zmarł książę gdański Mściwój II, władzę w tej dzielnicy objął Przemysł II i choć nie odzyskał należnego mu Krakowa, zdecydował się na koronację w Gnieźnie na króla Polski (26 czerwca 1295 r.). Wkrótce został jednak zamordowany w Rogoźnie (8 lutego 1296 r.), prawdopodobnie na zlecenie margrabiów brandenburskich. Po jego śmierci zarówno Wielkopolska, jak i Pomorze przypadły Władysławowi Łokietkowi, co jednak było kwestionowane przez aspirującego do polskiego tronu, pochodzącego z obcej dynastii i wyraźnie działającego przeciw polskiemu interesowi Wacława II (koronacja w Gnieźnie w 1300 r.; śmierć w 1305 r.), a później jego syna Wacława III (zamordowany w 1306 r.). W okresie walk o sukcesję senioralną w Polsce Bogusław IV stanął po stronie Piastów - najpierw Przemysła II, później Władysława Łokietka, natomiast margrabiowie brandenburscy wspierali Przemyślidów (dynastia  czeska). Jego przyrodni brat, książę szczeciński Otton II, sprzyjał Brandenburczykom. W roku 1299 (?) Bogusław i Władysław Łokietek wkroczyli na tereny zajęte wcześniej przez Nową Marchię. Pierwszy na ziemię pełczycką, drugi na choszczeńską. Rywalizację o rządy w Polsce między Piastami a Przemyślidami ostatecznie wygrał Władysław Łokietek. Jednak to za jego czasów (1308-1309) Pomorze Wschodnie przeszło pod rządy Brandenburczyków i zakonu krzyżackiego (część z Gdańskiem). Pod koniec życia Bogusława IV, rządzone przez niego Pomorze Zachodnie nie graniczyło już z Polską ani na południu, ani na wschodzie. Ziemia sławieńsko - słupska po kilku latach (1316) - za rządów syna Bogusława Warcisława IV - wejdzie w skład księstwa wołogoskiego, zaś ziemię gdańską Polska odzyska dopiero za półtora wieku.

Przyjrzyjmy się wydarzeniom dotyczącym Stargardu w czasach rządów Bogusława IV. Wcześniej była już mowa o nielojalności mieszczan stargardzkich, w stosunku do swego księcia, w czasie wojny z margrabiami brandenburskimi (1283-1284). Rozwijający się gród, tworzony głównie przez napływających osadników, nie odczuwał zapewne wówczas zbytniej więzi z księstwem Gryfitów. Po odzyskaniu miasta (1284) przez Bogusława przez kilkanaście lat książę podejmuje szereg decyzji mających kapitalne znaczenie dla rozwoju miasta. Jest to jeden z najbardziej istotnych okresów w dziejach Stargardu. Tworzą się fundamenty dla powstania prężnego i ambitnego miasta, powstaje gleba dla jego przyszłego rozkwitu. Już w 1285 roku książę rozszerza przywileje miasta o dochody z komory celnej. W 1289 roku Bogusław nadaje Stargardowi ziemię u ujścia Iny - dla założenia karczmy celnej. Wcześniej istniała tam zapewne stargardzka przystań, lecz oparta jedynie o dokument lokacyjny (prawo swobodnej żeglugi po Inie). W 1291 r. władca przekazuje miastu dalsze tereny w dolnym biegu Iny. Powstaje miejsce umożliwiające prowadzenie przez Stargard intratnego handlu morskiego - źródła bogactwa dla jego mieszkańców.

(źródło: R. Gaziński, Port Inoujście w średniowieczu, Materiały Zachodniopomorskie Tom XXXI, Muzeum Narodowe , Szczecin 1985)

W 1292 roku na prośbę stargardzkich mieszczan Bogusław zmienia nadane niemal pół wieku wcześniej (1243 lub 1253) prawa magdeburskie na lubeckie, które bardziej sprzyjało handlowi prowadzonemu drogą morską oraz wzmacniało samorządność i uniezależnienie się od władzy książęcej. Stargard uzyskał wówczas dynamizującą jego rozwój - pełną autonomię. Rada miejska uzyskała przewagę nad wójtem i ławą. Koncentrowała ona w swoich rękach sprawy gospodarcze, finansowe, prawne i porządkowe. Ojciec Bogusława Barnim I lokował swoje miasta na prawie magdeburskim, zaś współczesny mu książę dymiński Warcisław III (kuzyn Barnima) na prawie lubeckim. Po jego śmierci (1264) Barnim, już jako władca zjednoczonego Pomorza, kontynuował politykę poprzednika (na terenie niegdyś podległym Warcisławowi). Jak wspomniałem, Stargard po ponownym podziale księstwa (1295) znajduje się w księstwie wołogoskim, w dużym stopniu o charakterze nadmorskim. Dla rozwoju wymiany handlowej ważne były dlań posiadane przywileje celne na terenie tego księstwa. W swej polityce, Bogusław w dużym stopniu orientował się na Lubekę (główne miasto Hanzy) w związku ze stałym zagrożeniem brandenburskim, ale też widząc w tym szansę na rozwój gospodarczy swego kraju. Stargard wydatnie na tym korzystał. Ułatwiało mu to nawiązywanie kontaktów z miastami hanzeatyckimi.

Czasy Bogusława IV, tak jak i jego poprzednika, to dla bogacącego się Stargardu czas wielkiej budowy.

 W 1292 r. rozpoczyna się budowa kościoła Mariackiego, pierwotnie jako czteroprzęsłowej hali o trzech nawach. O ambicjach prężnie rozwijającego się miasta świadczy, że od razu była to budowla dojrzała, o smukłych proporcjach. Ponadto budowano ją od razu z cegły, drogiego materiału niezbyt często wówczas stosowanego w budowie kościołów farnych na tym terenie. Świątynia ta będzie z rozmachem rozbudowywana i kunsztownie dekorowana w dwóch kolejnych wiekach. Wspięta na wyżyny sztuka średniowiecznych budowniczych budzi od wieków najwyższy podziw.

W tym też okresie budowane są mury obronne o podstawie z głazów granitowych. Objęły one miasto od najpierw zachodu i północy. Z tego czasu pochodzi spór z klasztorem augustianów dotyczący partycypacji w kosztach budowy fragmentu muru od strony północnej, który przylegał do klasztoru (zażegnany w 1295 r.). Pozostałą część miasta - dość dogodną do obrony z uwagi na podmokłe tereny i samą rzekę Inę ­.obwarowywano po nowemu w drugiej kolejności, już po likwidacji grodu. To właśnie Bogusław IV w 1295 roku zniósł, właściwy dla odchodzącego ustroju urząd kasztelański i zezwolił na likwidację grodu. Pełen pierścień murów, z trzema bramami, licznymi basztami i czatowniami miał Stargard dopiero przed końcem XIV w. Ich rozbudowa i przebudowa trwała jednak i w kolejnym stuleciu (powstała wtedy kolejna brama - Młyńska). Dziś można dostrzec relikty obwarowań sięgające czasów Bogusława. Prawdopodobnie dolny cokół bramy Pyrzyckiej z ostrołukowym przejazdem pochodzi z końca XIII w., z tego samego czasu pochodziła nieistniejąca dziś brama Świętojańska. Na rok 1300 datuje się budowę nowego portu na miejskim ramieniu Iny.

Bogusławowi IV nadano przydomek Corpus et Anima (Ciało i Dusza) z powodu roztropności, odwagi, opieki nad klerem, ludem i miastami oraz nieugiętości w walce z Brandenburgią. Nie sposób jednak nie zauważyć, że rządy jego, jak i jego ojca, to okres przyspieszonej germanizacji kraju Gryfitów. Do słowiańskiej spuścizny miał książę stosunek co najmniej obojętny. Na przykład wznawiając w roku 1281 nadania i przywileje ojca i stryja klasztorowi w Eldenie ogłosił: "(...) my, mając na uwadze wygodę pokój i spokój rzeczonych mnichów i błędy, które mogłyby powstać z powodu różnicy nazw (...) wszystkie posiadłości, które ongiś zwykło się w języku słowiańskim wyrażać, to obecnie pragniemy je w nazwach i wymowie i zawołaniach, jak się nazywają po niemiecku wyrazić". Tego kancelaria książęca ściśle przestrzegała. Wynikało to pewnie ze względów praktycznych, ale i coraz słabszego poczucia przywiązania do słowiańskiej przeszłości kraju i swej dynastii. W obliczu zagrożenia dla niezależności swej krainy zwyciężył pragmatyzm. Siłę kraju oparł na bardziej posuniętym w umiejętnościach praktycznych, sprawniejszym w organizacji życia miejskiego oraz bogatszym żywiole niemieckim, niż na rodzimych mieszkańcach. Nie mogąc też skutecznie opierać się zagrożeniom siłami własnych wojów, Barnim I i Bogusław IV wzmacniali zdolności militarne księstwa opierając się na licznie osadzanym tu rycerstwie niemieckim. Interes dynastii - utożsamiany przez władcę z interesem księstwa - był najważniejszy. Pamiętajmy, że miasta stawały się "niemieckie" nie tylko na Pomorzu, ale i na piastowskich: Śląsku i w Wielkopolsce, a nawet w Krakowie - patrycjat w tym czasie był opanowany przez Niemców.

Chyba tylko w Stargardzie ma Bogusław IV swoją ulicę. U podstaw decyzji o tym patronacie stało zapewne konsekwentnie antybrandenburskie i propiastowskie nastawienie księcia oraz jego niekwestionowane zasługi w tworzeniu podstaw do dynamicznego rozwoju naszego grodu. Miał również pewnie znaczenie polityczny nacisk oraz ówczesna skłonność, często nieuprawniona, do oswajania i uznawania średniowiecznych dziejów Pomorza za nasze. W tych czasach częste było przesuwanie akcentów, w celu udowodnienia naszych odwiecznych praw do tych ziem. Dziś trudno oceniać postępowanie Bogusława IV w kwestii etnicznej przyjmując dwudziestowieczną lub nawet dziewiętnastowieczną optykę. Dlatego trzeba docenić, że w latach pięćdziesiątych upamiętniając księcia przez to wyróżnienie, dostrzeżono przede wszystkim pozytywny wkład Bogusława IV w rozwój Stargardu.

MJ

Korzystałem m.in. z:

Gerard Labuda, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza T.I, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2006

Marek Ober,  Stargard Szczeciński, Wydawnictwo Arkady Warszawa 1988

Edward Rymar, Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu (do roku 1535), WiMBP im. Zbigniew Herberta, Gorzów Wlkp. 2015

Badania na obszarze dawnego klasztoru augustiańskiego, Archeologia Stargardu Tom II,1 b, MAH Stargard 2016